Ten geleide.

Rijkelijk versierde kaart van de uit Wakken afkomstige cartograaf Jodocus Hondius.
Comitatus Flandria (= het graafschap Vlaanderen), 1607.

Het opzoeken en bekijken van oude landkaarten is, alles bij elkaar genomen, een fascinerende bezigheid. Alléén al in artistiek opzicht. Veel oude kaarten, vooral de zogeheten "cartouches" ervan, zijn een lust voor het oog. Het zijn haast schilderijen, die visueel zeer aantrekkelijk zijn door hun artistieke afwerking, weelderige randversieringen met krullen, rolwerk, allerlei figuren en fraaie kleurenpracht. Daar komt nog bij dat die oude landkaarten een nostalgisch beeld oproepen van het landschap en van de streek die ze voorstellen. Het lijkt wel of de teletijdmachine van professor Barabas, uit de stripserie "Suske en Wiske", je vanuit het heden doorheen tijd en ruimte verplaatst naar het ver verleden van een zeer vertrouwde omgeving. De namen erop van 'ten Bunderen' en van 'de Tuimelare', of ook van de Oude Heirweg, worden als het ware tot leven gewekt. De aanblik ervan prikkelt de nieuwsgierigheid en doet onwillekeurig de verbeelding op hol slaan. Dat overkwam ook Linda Malfait:

"Het gasthuis ten Bunderen stond vanaf halfweg de 13de eeuw tot 1578 in de huidige Tuimelarewijk, op de hoek van de Oude Heirweg en de Ten Bunderenstraat. In de loop der jaren heb ik ruim 100 landkaarten opgespoord, met daarop de naam van het gasthuis. Zoveel kaarten tekende men vroeger nu ook weer niet! Natuurlijk werden plaatsnamen overgenomen, maar die moesten wel belangrijk genoeg zijn. Het gasthuis ten Bunderen was helemaal geen godverlaten oord in onze streken. Er waren in de late middeleeuwen nog geen goede en gedetailleerde kaarten van de Nederlanden. Wie reisde of op pelgrimstocht ging, deed dat met een schets, met daarop gegevens die andere reizigers deelden. Pas in de 16de eeuw waren er kaarten die wat meer praktisch overzicht boden".

"Het was dus van het allergrootste belang dat een gasthuis - zoals dat van ten Bunderen - waar men onderdak, verzorging, eten en drinken kreeg, gemakkelijk te bereiken was. Als je bedenkt dat het gasthuis in 1578 door de zusters definitief werd verlaten en door de beeldenstormers werd vernield, dan weet je dat het louter werd getoond als vitaal oriëntatiepunt voor de reizigers langs de aloude weg Brugge-Roeselare-Menen-Rijsel. Het moet ons dus helemaal niet verbazen dat alle grote en minder grote cartografen, vanaf de 16de eeuw, het gasthuis ten Bunderen een nadrukkelijke plaats gaven op hun landkaarten!"

De Tuimelare was en is niet zomaar een verloren uithoek. Op deze kaart van België, vervaardigd door de
Britse cartograaf John Tallis in 1851, staat de naam van de wijk (bij de blauwe stip), terwijl Moorslede
onvermeld blijft...

Linda Malfait verzamelde ook een 50-tal kaarten, daterend vanaf het einde van de 18de eeuw tot nu, waarop de naam van de wijk Tuimelare is weergegeven. U kunt deze bekijken op de hierboven geplaatste video. Aan het einde van dit tekstgedeelte staan de kaarten met ten Bunderen en met de Tuimelarewijk, afzonderlijk opgelijst, in chronologische volgorde. Elke afbeelding van deze twee omvangrijke galerijen kan men daar rustig en op eigen tempo apart bekijken.

Om de zichtbaarheid te verhogen van zowel de naam als de plaats van het gasthuis ten Bunderen (alsook van de latere Tuimelarewijk en van het tracé van de Oude Heirweg) werd in de onderstaande fotogalerij telkens een uitsnede gemaakt van een grotere algemene kaart van Vlaanderen, de Nederlanden of België. Door het uitvergroten van geselecteerde fragment zijn ten Bunderen, de Tuimelare en de Oude Heirweg veel makkelijker te localiseren en komen de details beter tot hun recht.

Een zoektocht met hindernissen...

Het gasthuis ten Bunderen en de Tuimelare op de Kabinetskaart van J. de Ferraris, 1777 (uitsnede)

Nog tot eind vorige eeuw verliep een speurtocht naar afbeeldingen van oude kaarten erg moeizaam. Het was een tijdrovende bezigheid waarbij men, met een waar engelengeduld, ter plekke moest gaan grasduinen in nationale of universitaire bibliotheken in binnen- en buitenland, collecties van cartografische instituten, allerlei archieven, catalogi van tentoonstellingen, boeken, enz. Sinds de doorbraak van het internet zijn steeds meer verzamelingen van landkaarten ontsloten: ze werden stelselmatig (met een haarscherpe beeldkwaliteit) ingescand en online gezet, om ze direct en gratis toegankelijk te maken voor het brede publiek. Op allerlei gespecialiseerde websites, zoals Wikimedia, of via zoekmachines, bijv. Google en Bing, is men slechts enkele muisklikken verwijderd van heel wat indrukwekkende kaartencollecties.

Het zoeken naar oude landkaarten mag dan wel sneller verlopen op het internet, dat betekent nog niet dat het een makkelijke klus is geworden. Zelden "a walk in the park" dus! Laten we het even houden bij oude kaarten van Vlaanderen, waarop de naam van het gasthuis ten Bunderen en/of de Tuimelare staat afgebeeld. Zoektermen, zoals bijv. 'kaart Vlaanderen', loslaten op een zoekmachine volstaat heus niet om meteen de volle buit aan elektronische reproducties van bestaande kaarten van Vlaanderen binnen te halen. Zo simpel is het echt niet, en wel hierom:

Jacobus Harrewijn. Carte particulière des environs de Menin, Courtrai, Ypre, Dixmude et Deynse, 1712.

• De titel van een oude kaart was in het verleden niet alleen in het Nederlands geschreven, maar ook in het Frans, het Engels, het Duits en dikwijls in het Latijn. Rekening houdend met de periode waaruit een kaart stamt, moet je dus niet enkel de zoekterm 'Vlaanderen' hanteren, maar ook de Nederlandse varianten 'Vlaendre', 'Vlaenderen', en verder de namen 'Flandre' (Fr.), 'Flanders' (Eng.), 'Flandern' (D.), 'Fiandra' (It.) en 'Flandria' (Latijn).

• De geografische en politieke afbakening van Vlaanderen evolueerde in de loop der tijden. Zo zijn er tal van kaarten met de titel 'Graafschap Vlaanderen', 'Comté de Flandre' (Fr.) ofwel 'Comitatus Flandriae' (Lat.). Tijdens het Ancien Régime bleven de cartografen, over alle scheidingen heen, de Nederlanden en Vlaanderen, als één geheel beschouwen, tot aan de Franse Revolutie (eind 18de eeuw). Ze gaven hun kaarten de volgende titels mee: 'De (Zuidelijke) Nederlanden' of 'De XVII Provinciën', 'Les Pays-Bas' (Fr.), 'Paesi Bassi' (It.), 'The Low Contries' (E.). Of ook nog 'Neder-Duytslandt', 'Germania Inferior' (L.). Vanaf de onafhankelijkheid van ons land (1830) moeten we speuren naar kaarten, met de naam 'België', 'Belgique' (Fr.), 'Belgien' (D.) of 'Belgium' (E. & Lat.).

  Gerard Mercator (1512-1594)

  Abraham Ortelius (1527-1598)

  Jodocus Hondius (1563-1629)

  Joan Blaeu (1598-1673)

  Nicolas Sanson (1600-1667)

  Joseph de Ferraris (1726-1814)

  Philippe Vandermaelen (1795-1869)

  Philippe C. Popp (1805-1879)

• De naam achterhalen van de maker van een oude landkaart is al evenmin gemakkelijk. Soms is er helemaal geen naam bekend en staat die dus vermeld als 'Anoniem'. Is er wél een naam of meer dan één naam vermeld, dan kan het gaan om de graveur/etser/tekenaar, ofwel om de drukker/uitgever, ofwel om de eigenlijke cartograaf/kaartenmaker/ontwerper. Een enkele keer kunnen de cartograaf, de graveur, de drukker en de uitgever van een kaart één en dezelfde persoon zijn! Hier en daar wordt de voornaam en/of de familienaam van de maker(s) verschillend geschreven of "verlatijnst". Enkele voorbeelden: Gerardus Mercator (Gerard De Cremer), Joost de Hondt (Josse de Hondt, Jodocus Hondius), Guillaume Delisle (De l'Isle), Pieter van den Keere (Petrus Kaerius) en E.-H. Frickx (Frix, Frickx of Friex)... Met de Nederlandse dynastie van kaartenmakers ClaesJansz. Visscher, Nicolaes Visscher I en Nicolaes Visscher II is de verwarring helemaal compleet!

• Auteursrechten bestonden vroeger niet. Plagiaat was de normaalste zaak van de wereld. De makers of uitgevers van een oorspronkelijke kaart konden wel hun werk laten beschermen door een privilegie aan te vragen bij de overheid (keizer, koning, graaf). Maar dat voorrecht was meestal maar tijdelijk, tegen betaling, en bovendien enkel geldend voor het gebied waarover de licentieverlener bevoegdheid had. Gevolg: er circuleerden talloze imitaties en kopieën. Vele kaarten zijn schijnbaar identiek, maar vertonen soms kleine wijzigingen of hebben anders bijgekleurde deelvlakken en begrenzingen. Mercators beroemde kaart "Vlaenderen" (1540) bijvoorbeeld werd in de loop van de 16de eeuw minstens 15 keer geïmiteerd, vooral door Italiaanse cartografen. Ook de fameuze "Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden" (graaf J. de Ferraris, 1771-1778), en met name de minder gedetailleerde verkoopversie ervan, de zogeheten "Carte Marchande", werd later gekopiëerd door een reeks Franse en later Belgische kaartenmakers.

• De datering van een oude kaart vormt vaak een echte uitdaging. Gaat het om een 1ste druk of om een (eventueel bijgewerkte) latere versie? Hebben we te maken met een op zichzelf staande kaart of met de (her)opname ervan in een (meestal latere) kaartenverzameling of atlas. In principe wordt op de onderstaande kaartenlijsten altijd de oudste versie van een kaart geplaatst. Wanneer de datering slechts bij benadering vastligt, bijv. "omstreeks 1580", dan wordt dat ene jaartal genomen. Bij een algemene datering, bijv. "na 1712" of "1ste helft van de 17de eeuw", hanteren we het vroegst mogelijke jaar, dus resp. "1713" en "1601".

Opvallende vaststellingen.

Het gasthuis ten Bunderen manifest aanwezig op de kaart "Flandria" (1570) van Gerard Mercator!

• Vanaf halfweg de 16de eeuw staat op nagenoeg alle belangrijke landkaarten van Vlaanderen, de naam vermeld van het 'gasthuis ten Bunderen'. De benaming van de wijk Tuimelare zal pas opduiken aan het einde van het Ancien Régime, tijdens de Franse Overheersing (1795-1814). Aanvankelijk, bij G. Mercator, werd het gasthuis kortweg 'Bunder' genoemd, met naderhand een aantal varianten daarop: 'Bundere', 'Bundre', 'Punder', 'Budre' (sic!). De Nederlandse kaartenmakers uit de 17de eeuw, zoals J. Blaeu en N. Visscher, tekenden voluit de oorspronkelijke naam 'Gasthuys ten Bunderen', of ook nog 'Tgasthuis ten bunder', 'Gasthuys ten Bundre', 't Gasthuys ten Bundere'. In de 18de eeuw maakten de Franse cartografen er 'Maison de Bondre' van, ofwel 'Maison du Sr. Bondre', 'Maison du S. Bondre' (sic!), 'Maison de Beurdre', 'Maison Ten Bundere'. G. Delisle gebruikte dan weer de naam 'Bunderen Hosp[ice]'. Op enkele Franse kaarten werd, op de plaats van het vroeger gasthuis, enkel de afgekorte naam 'Maison' geschreven.

• De plaats van het gasthuis ten Bunderen werd op landkaarten veelal aangeduid met een duidelijk en goed aansprekend symbool: een hol cirkeltje of een vol bolletje, met een kruisje erin of er bovenop. Soms staat een miniatuur-kapel afgebeeld, met een kruisje op de toren. Die symbolen vinden we zelfs nog terug, nadat de Bunderzusters in 1578 hun gasthuis waren ontvlucht. Bijna een eeuw later, op een kaart van 1662 wordt zelfs gesproken van "De hofstede ende cappelle genaemt tgasthuis ten Bundere"! Dit sterkt het vermoeden dat, na de verwoesting van het gasthuis door Schotse protestantse huurlingen, niet enkel de kloosterhoeve, maar ook het gebouwtje dat dienst deed als kloosterkapel overeind bleef staan of nadien werd heropgebouwd. Of die kapel nog een liturgische functie had is voorlopig niet te achterhalen.
  
  'Gasthuys Bunderen' én 'den Tuymelaere' op de bijgewerkte Ferrariskaart van Ph. Vandermaelen, 1831.

• Tijdens het Oostenrijks Bewind, in de 2de helft van de 18de eeuw, verscheen op enkele kaarten, naast de plaatsnaam 'Gasthuys ten Bundere', tegelijk de naam van de 'Tuymelaere', de woonwijk waarin ooit het gasthuis ten Bunderen stond. Dat is duidelijkst te zien op de vermaarde "Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden" (Ph. de Ferraris, 1777). Pas vanaf de Franse Overheersing (1795-1814) werd de naam 'Bunder' of 'Bondre' letterlijk van de kaart geveegd en kwam de wijknaam 'Tuimelare' voorgoed in de plaats. Op een paar uitzonderingen na. Onder meer Ph. Vandermaelen toont op zijn bijgewerkte 'Carte Marchande' van de Ferrariskaart (1831) nog zowel de naam van 'Gasthuys Bunderen' (zelfs nog mét kapel-symbooltje gesitueerd!) als 'den Tuymelaere'.

• De schrijfwijze van de naam Tuimelare vertoont nogal wat verschillen. Bij het bekijken van de onderstaande lijst van Tuimelarekaarten kom je, in min of meer chronologische volgorde, volgende varianten tegen: 'Tuymelaire', 'Tuymelaere', 'Tuymelaer', 'Tuymeloer' (sic!), 'Tuimelaer Sectie', 'Tuymelaer Hoek', 'Tuymelaer(e)hoek', 'Tuimela(a)rehoek', '(de) Tuimelaar', '(de) Tuimelare'.

• Het valt op dat, gedurende de 18de en 19de eeuw, de wijk Tuimelare op tal van kaarten prominent werd gesitueerd langs de Meensesteenweg, op de plaats waar pas in 1889 de parochie Beythem zal ontstaan. Tot 1889 was er op het huidig grondgebied van Beitem (Roeselare) enkel sprake van 2 woonkernen: de Meerlaerhoek, rond de aloude barriereherberg "de Meirlaer", en de Koolbrandershoek, die zich meer richting St-Pieter (Ledegem) uitstrekte. Vanaf het begin van de vorige eeuw werden de namen van de twee wijken Tuimelaere (Moorslede) en Beythem (Rumbeke) mooi naast elkaar geplaatst.

Op het spoor van een oude (vermoedelijk romeinse) heirweg!

De 'Heirstrate naer Rousselar'. Joan Blaeu. Kaart van de Kasselrij Kortrijk, 1641.

Het is opmerkelijk dat een behoorlijk aantal landkaarten de middeleeuwse (en hoogst waarschijnlijk romeinse) verbindingsweg toont tussen Roeselare en Menen. De Oude Heirweg op de Tuimelare was daar van oudsher een onderdeel van. Soms is het tracé van deze weg, die van Noord naar Zuid dwars doorheen de Tuimelarewijk loopt, schematisch getekend, met behulp van een enkelvoudige of dubbele stippellijn. Dit vereenvoudigde tracé geeft slechts een benaderend beeld van "de oude Heirstraete". Vanuit geografisch oogpunt is zo'n willekeurige weergave dan ook niet erg betrouwbaar.

Daartegenover tonen enkele cartografen vrij nauwkeurig, soms bijna tot in de kleinste details, het tracé van die oude weg Brugge-Roeselare-Menen, zoals die vandaag de dag reconstrueerbaar is. Om er maar 3 te noemen: Joan Blaeu, met zijn kaart van de "Kasselrij van Kortrijk" (1641), uit "Flandria Illustrata" van kanunnik A. Sanderus, met een duidelijke vermelding van de "Heirstrate naer Rouselar"; Nicolaes Visscher I, die op zijn kaart "Comitatus Flandriae" (1656), de "HeereStraet na Rousselaer" uitstippelt; en tenslotte een onbekende cartograaf die op zijn "Carte des environs de Menin" (1700) de "Grand Chemin de Brugges" laat zien!

Een en ander brengt Linda Malfait tot de volgende passende conclusie:

"Die tientallen kaarten getuigen dat de Oude Heirweg heel belangrijk was in onze gewesten. Waar werden er in de middeleeuwen gasthuizen gebouwd? Niet op plekken waar geen mens ze vond, maar langs belangrijke wegen. De meeste mensen kwamen hun eigen dorp of stad niet uit. Kooplui, koeriers, marskramers, geestelijken, dokters, pelgrims, speellieden, enz. reisden langs een schaars aantal heirwegen in het dichtbeboste Vlaanderen. Onze Oude Heirweg, die langs het gasthuis ten Bunderen liep, was er zeker één van en daar zijn we trots op."

HET GASTHUIS TEN BUNDEREN OP OUDE KAARTEN

1540	1555	1555	1558	1559	1560	1562	1565
1567	1567	1570	1570	1570	1570	1578	1585
1590	1590	1593	1593	1595	1602	1607	1608
1608	1613	1617	1625	1636	1641	1641	1641
1641	1641	1656	1656	1657	1661	1662	1665
1674	1675	1677	1679	1680	1680	1684	1689
1690	1690	1690	1692	1692	1694	1695	1696
1698	1698	1700	1700	1700	1700	1702	1702
1703	1704	1705	1705	1705	1706	1706	1707
1707	1708	1708	1709	1709	1710	1711	1712
1712	1715	1715	1720	1720	1725	1725	1729
1730	1730	1731	1735	1740	1740	1742	1743
1744	1744	1744	1744	1745	1750	1752	1754
1777	1782	1785	1792	1794	1794	1794	1794
1795